Spis treści
- Co to jest suplement?
- Lek a suplement
- Jakie składniki i kiedy warto suplementować?
- Witamina D
- Witamina C
- Kwasy tłuszczowe omega-3
- Żelazo
- Witamina B12
- Kwas foliowy
- Wapń
- Probiotyki
- Suplementacja w PCOS
- Suplementacja w ciąży
- Suplementacja na diecie wegańskiej
- Preparaty multiwitaminowe
- Podsumowanie
- Bibliografia
Co to jest suplement?
Zacznijmy od początku, czyli od tego czym tak właściwie jest suplement diety. Suplement diety to produkt spożywczy, który zawiera witaminy, składniki mineralne lub inne substancje wykazujące efekt odżywczy lub inny fizjologiczny. Suplementy są wprowadzane do obrotu w formie umożliwiającej ich dawkowanie, np. tabletki, kapsułki, proszek, płyn i są przeznaczone są do stosowania w celu uzupełnienia tzw. normalnej (zwyczajowej) diety.
W uproszczeniu można powiedzieć, że suplement diety jest środkiem spożywczym, którego zadaniem jest uzupełnienie naszej diety.
Z rozporządzenia Ministra Zdrowia [z dnia 9 października 2007 r. w sprawie składu i oznakowania suplementów diety (Dz. U. z 2018 r., poz. 1951, z późn. zm.], możemy dowiedzieć się, że suplementy znakuje się umieszczając na opakowaniu:
- określenie ,,suplement diety”,
- nazwę kategorii substancji odżywczych lub nazwę substancji charakterystycznych dla danego produktu,
- porcję produktu zalecaną do spożycia w ciągu dnia,
- ostrzeżenie o tym, aby nie przekraczać zalecanej porcji do spożycia,
- informację, że suplement diety nie może być stosowany jako zamiennik zdrowej i zróżnicowanej diety,
- sposób przechowywania,
- informację, aby przechowywać suplement w miejscu, które jest niedostępne dla małych dzieci.
Co ważne – oznakowanie, prezentacja i reklama danego produktu nie może wprowadzać konsumentów w błąd. Dlaczego to takie ważne? Ponieważ zdarza się, że producenci próbują upodobnić niektóre suplementy do leków, a wiadomo, że lek i suplement to nie to samo.
Lek a suplement?
Jaka jest różnica między lekiem a suplementem diety? Zasadnicza – zadaniem leku jest zapobieganie lub leczenie danego schorzenia, natomiast suplement diety to żywność specjalistyczna uzupełniająca dietę.
Aby je rozróżnić należy wziąć pod uwagę m.in:
- Oznakowanie- na opakowaniu lub ulotce suplementu diety musi widnieć czytelna informacja – ,,suplement diety”.
- Właściwości składnika zawartego w produkcie – cz są oparte o wiedzę naukową.
- Skład – to jaki składnik został zastosowany w produkcie, jakie ma właściwości oraz jaka jest jego dawka. Najczęściej leki zawierają wyższe dawki składników (zdarzają się wyjątki) i działają terapeutyczne, natomiast w przypadku suplementów dawki te są mniejsze i maja charakter żywieniowy.
- Oświadczenia (zdrowotne/ medyczne).
Na suplementach umieszcza się oświadczenia zdrowotne, czyli takie, które sugerują/ stwierdzają/ dają do zrozumienia, że istnieje związek pomiędzy jakąś żywnością (albo jedynym z jej składników) a zdrowiem np. wspomaga funkcjonowanie organizmu / pozytywnie wpływa na wzrok.
Natomiast w przypadku leków stosuje się oświadczenia medyczne, które sugerują/ stwierdzają / dają do zrozumienia, że produkt (lub jego składnik) ma właściwości lecznicze lub zapobiega chorobie np. ,,zapobiega infekcjom”.
Może zdarzyć się również taka sytuacja, ze dany produkt kwalifikuje się zarówno jako środek spożywczy, jak i produkt leczniczy. Wtedy zazwyczaj traktowany jest zgodnie z przepisami prawa dotyczącymi produktów leczniczych.
Warto nadmienić, że istnieją różnice dotyczące wprowadzania na rynek leków oraz suplementów diety. Aby wprowadzić na rynek lek, niezbędne jest przebrnięcie przez liczne procedury oraz badania kliniczne. Natomiast w przypadku suplementów nie ma takiej konieczności, wystarczy że zgłosimy to do Głównego Inspektoratu Sanitarnego.
Jakie składniki i kiedy warto suplementować?
W teorii, większość niezbędnych makroskładników, witamin i składników mineralnych, jesteśmy w stanie dostarczyć naszemu organizmowi stosując zdrową i zróżnicowaną dietę. W praktyce – różnie to bywa. Zdarza się tak, że ze względu na nasze preferencje żywieniowe, przekonania czy stan zdrowia nie jesteśmy w stanie pokryć zapotrzebowania na wymienione wcześniej składniki. Czasami po prostu łatwiej i wygodniej jest przyjąć suplement niż uzupełniać jakiś składnik dietą. Za przykład możemy wziąć chociażby kwasy tłuszczowe omega-3 obecne w tłustych rybach morskich, które są nam niezbędne m.in. do prawidłowej pracy układu krążenia. Możemy dostarczyć je z dietą jedząc regularnie ryby, ale o wiele łatwiej jest dostarczyć je w formie suplementu (zwłaszcza, jeżeli ktoś za rybami z różnych powodów nie przepada). Kolejnym przykładem może być suplementacja witaminy B12 u wegan, czy żelaza u kobiet w ciąży.
Witamina D
Witamina D to jedna z witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, jest syntezowana w skórze pod wpływem promieniowania słonecznego. Ze względu na nasze położenie geograficzne, jest ona jedną z częściej suplementowanych witamin. Badania wskazują, że nawet ok. 80 % Polaków może mieć jej niedobór.
Zapotrzebowanie na witaminę D będzie różne dla różnych osób, w zależności od indywidualnych czynników takich, jak np.:
- wiek,
- czas ekspozycji skóry na słońce,
- % odkrytej skóry podczas ekspozycji na słońce, czyli to jak bardzo zasłaniamy skórę ubraniami,
- zabezpieczanie skóry filtrami przeciwsłonecznymi,
- kolor skóry,
- dieta.
Kto powinien suplementować?
- osoby o ograniczonej ekspozycji na słońce, np. pracujące w biurach lub pomieszczeniach do których po prostu ono nie dociera, powinny suplementować witaminę D cały rok. Warto nadmienić, że w przypadku osób o ciemnym kolorze skóry ekspozycja na słońce powinna być dłuższa ze względu na wyższą zawartość melaniny w skórze, co ogranicza produkcję witaminy D w reakcji na światło słoneczne,
- osoby starsze, u których z wiekiem synteza witaminy D w wyniku ekspozycji na słońce może być ograniczona lub które nie spędzają zbyt dużo czasu na zewnątrz,
- wegetarianie i weganie również powinni stosować suplementację ze względu na włączenie ze swojej diety źródeł pokarmowych witaminy D,
- osoby z zaburzeniami wchłaniania witaminy D (tutaj mówimy o witaminie D z pożywienia),
- kobiety w ciąży i karmiące piersią – w okresie ciąży witamina D zapewnia lepsze wchłanianie wapnia oraz prawidłowy rozwój układu kostnego płodu. U dzieci urodzonych z deficytem witaminy D mogą występować: mniejsza gęstość mineralna kości, mniejsza odporność oraz zwiększone ryzyko alergii w dalszych latach życia.
Witamina C
Witamina C, czyli kwas askorbinowy, pełni w organizmie wiele ważnych funkcji np. antyoksydacyjną. Wspomaga również produkcję białych krwinek, niezbędnych do zwalczania infekcji, a także wspomaga wchłanianie żelaza oraz produkcję kolagenu. Występuje głównie w surowych warzywach i owocach. W przypadku większości zdrowych osób uzupełnienie zapotrzebowania na witaminę C nie stanowi problemu, jednakże są grupy osób, które mogą wymagać dodatkowej suplementacji np.:
- osoby które spożywają mało warzyw i owoców,
- osoby u których występują zaburzenia wchłaniania np. celiakia, choroba Crohna, zespół złego wchłaniania,
- osoby palące papierosy – palenie papierosów zmniejsza wchłanianie witaminy C,
- osoby będące w okresie rekonwalescencji po przebytej operacji bądź chorobie – witamina C w odpowiednich dawkach może wspomagać gojenie się ran.
Kwasy tłuszczowe omega-3
Kwasy tłuszczowe omega-3, takie jak kwas eikozapentaenowy (EPA) i kwas dokozaheksaenowy (DHA), są niezbędnymi składnikami odżywczymi dla organizmu i pełnią wiele ważnych funkcji takich, jak np.:
- korzystny wpływ na układ sercowo-naczyniowy - obniżają poziom trójglicerydów oraz poziom LDL-cholesterolu,
- mogą wpływać na obniżenie ciśnienia tętniczego krwi i zmniejszać ryzyko chorób takich, jak zawał serca, udar mózgu czy choroba wieńcowa.
- wspomagają prawidłowe funkcjonowanie układu nerwowego,
- redukują stany zapalne w organizmie.
Większość osób może uzyskać wystarczającą ilość kwasów omega-3 poprzez zrównoważoną dietę bogatą w tłuste ryby, orzechy i nasiona, jednakże w niektórych przypadkach warto rozważyć dodatkową suplementację np.:
- W przypadku niewystarczającego spożycia tłustych ryb morskich (np. łosoś, makrela) z dietą.
- Osoby stosujące dietę wykluczającą produkty pochodzenia zwierzęcego. Siemię lniane, orzechy włoskie czy olej rzepakowy są źródłem kwasu alfa-linolenowego, który nasz organizm może przekształcić w kwasy EPA i DHA, niestety w niewystarczającym stopniu. Stąd warto przyjmować kwasy omega-3 pochodzenia algowego, które stanowią bezpośrednie źródło EPA i DHA.
- Osoby z wysokim ryzykiem chorób sercowo-naczyniowych.
- Kobiety w ciąży i karmiące piersią.
Żelazo
Żelazo również stanowi jeden z kluczowych pierwiastków dla naszego organizmu. Jest niezbędne do produkcji hemoglobiny obecnej w czerwonych krwinkach, które transportują tlen do wszystkich komórek i tkanek organizmu. Oprócz tego, żelazo jest składnikiem wielu enzymów zaangażowanych w procesy metaboliczne.
- Na niedobory żelaza zdecydowanie bardziej narażone są kobiety chociażby ze względu na utratę krwi podczas menstruacji - zwłaszcza długotrwałe i obfite krwawienia mogą zwiększać ryzyko jego niedoboru czy zwiększone zapotrzebowanie w trakcie ciąży i okresie po porodzie. Stąd kobiety mają większe zapotrzebowanie na żelazo niż mężczyźni. Dodatkowo, warto nadmienić, że wiele kobiet ma niższe potrzeby energetyczne niż mężczyźni, co dodatkowo utrudnia jego odpowiednie uzupełnienie z pożywienia (mniej zjemy - mniej dostarczymy). Pamiętajmy jednak, że nie wszystkie kobiety mają niedobór żelaza.
- Osoby z przewlekłymi chorobami (np. celiakia, wrzodziejące zapalenie jelita grubego) również mogą być narażone na jego niedobory w związku z zaburzonym wchłanianiem składników odżywczych.
- Jedną z przyczyn utraty żelaza może być też długotrwała utrata krwi np. na skutek krwawienia przewodu pokarmowego z powodu wrzodów.
Suplementacja preparatami żelaza powinna być włączona tylko w przypadku jego stwierdzonego niedoboru i najlepiej gdyby odbywała się pod kontrolą lekarza, który dobierze jego odpowiednią dawkę.
Żelazo można uzupełnić tradycyjną dietą spożywając produkty takie, jak: mięso, podroby, ryby, jaja, pestki dyni, orzechy nerkowca, sezam, zielone warzywa liściaste czy strączki.
Witamina B12
Witamina B12 (kobalamina), pełni wiele kluczowych funkcji w organizmie m.in.
- współuczestniczy w produkcji czerwonych krwinek (które jak już wiemy, są nam niezbędne do transportu tlenu),
- jest niezbędna do produkcji mieliny, substancji otaczającej nerwy i umożliwiającej przewodzenie impulsów nerwowych,
- bierze udział w syntezie DNA i RNA, czyli podstawowych materiałów genetycznych komórki,
- jest zaangażowana w procesy metaboliczne, takie jak przekształcanie białek, tłuszczów i węglowodanów w energię, które organizm może wykorzystać do prawidłowego funkcjonowania,
- odgrywa rolę w zdrowiu skóry, włosów i paznokci, wspierając ich prawidłowy wzrost i regenerację.
Suplementację witaminy B12 powinny rozważyć osoby:
- wykluczające z diety produkty pochodzenia zwierzęcego (weganie/ wegetarianie), które stanowią jej główne źródło,
- starsze, u których z wiekiem pogarsza się zdolność wchłaniania składników odżywczych, zwłaszcza jeżeli ich dieta ma ograniczoną różnorodność,
- z chorobami układu pokarmowego, które mogą wpływać na prawidłowe wchłanianie składników odżywczych (np. SIBO, zespół złego wchłaniania, celiakia),
- przyjmujące często leki na zgagę (inhibitory pompy protonowej) lub przyjmujące metforminę,
- po zabiegach chirurgicznych (usunięcie części żołądka lub jelita).
Niedobór witaminy B12 może prowadzić do powstawania różnych problemów zdrowotnych, jak anemia megaloblastyczna czy zaburzenia neurologiczne (drętwienie i mrowienie rąk i nóg) i objawiać się zmęczeniem, osłabieniem, utratą apetytu czy występowaniem problemów z pamięcią.
Kwas foliowy
Kwas foliowy, czyli witamina B9, również jest dla nas jedną z kluczowych witamin. Jej źródło w pożywieniu stanowią np. zielone warzywa liściaste, brokuły, bób, buraki, pomidory, orzechy, fasola, awokado czy jajka. Niedobór kwasu foliowego, może prowadzić do wielu objawów chorobowych np.:
- niedokrwistości megaloblastycznej,
- zaburzeń nastroju,
- zwiększonej drażliwości i nerwowości,
- pogorszenia koncentracji i zaburzeń pamięci,
- bóli głowy,
- biegunek,
- problemów ze snem.
Warto dodać, że stopień nasilenia tych dolegliwości będzie zależny od tego jak znaczący jest niedobór kwasu foliowego.
Suplementację kwasem foliowym powinny rozważyć:
- kobiety w ciąży oraz planujące zajść w ciążę - jego niedobór w trakcie ciąży może doprowadzić do powstawania wad cewy nerwowej u płodu,
- osoby, które nie dostarczają go w odpowiednich ilościach z dietą,
- osoby nadużywające alkoholu - nadużywanie alkoholu może wpływać na wchłanianie i metabolizm kwasu foliowego, co zwiększa ryzyko niedoboru,
- palacze tytoniu,
- osoby starsze oraz z problemami trawiennymi - tak samo jak w przypadku witaminy B12.
Wapń
Zapewnienie odpowiedniej ilości wapnia w diecie jest niezwykle ważne dla utrzymania zdrowia kości, układu nerwowego, mięśni i wielu innych funkcji organizmu. Niedobór wapnia może prowadzić do osłabienia kości, ryzyka osteoporozy, zaburzeń rytmu serca i innych problemów zdrowotnych. Szczególnie narażone na jego niedobory są:
- osoby na diecie roślinnej lub niskobiałkowej,
- osoby, które z różnych innych powodów wyłączają źródła wapnia takie, jak mleko i jego przetwory ze swojej diety,
- kobiety w okresie menopauzy. U kobiet po 50 roku życia zwiększa się zapotrzebowanie na wapń, dla porównania, w przypadku mężczyzn zapotrzebowanie zwiększa się dopiero po 65 roku życia,
- kobiety karmiące piersią - w czasie laktacji dochodzi do zwiększenia utraty wapnia z kości. Z tym, ze w przypadku kobiet karmiących dodatkowa suplementacja nie przynosi efektów w postaci zmniejszenia niedoboru i jest to stan przejściowy. Dlatego ważne jest, aby zapewnić sobie odpowiednią podaż wapnia przed planowaną ciążą,
- osoby z zaburzeniami wchłaniania,
- osoby nastoletnie w okresie szybkiego wzrostu (tutaj tak samo mamy zwiększone zapotrzebowanie na wapń),
- osoby po złamaniach kości.
- osoby z niedoborem witaminy D.
Oprócz mleka i produktów mlecznych, źródło wapnia mogą stanowić dla nas także wody mineralne z wysoką zawartością wapnia czy produkty fortyfikowane w wapń np. napoje roślinne lub tofu.
Probiotyk
Probiotyki to preparaty lub produkty żywnościowe zawierające pojedyncze lub mieszane hodowle żywych drobnoustrojów, które wywierają korzystny efekt na zdrowie, jeżeli zostały podane w odpowiedniej ilości. Innymi słowy są to żywe organizmy, których zadaniem jest utrzymanie równowagi naszej mikroflory w jelitach.
Przyjmowanie probiotyków może okazać się korzystne dla:
- osób borykających się z problemami jelitowymi,
- osób po przebytej antybiotykoterapii lub w trakcie farmakoterapii,
- kobiet w ciąży i karmiących piersią,
- osób z niedoborami żelaza,
- osób będących w przewlekłym stresie.
Warto wziąć pod uwagę, ze probiotykoterapia jest dość złożoną kwestią, chociażby z uwagi na to, że bez odpowiednich badań wykonanych w laboratorium, trudno jest nam określić których szczepów bakterii nam brakuje, a których jest zbyt dużo w naszym układzie pokarmowym.
Szukając odpowiedniego probiotyku warto zwrócić uwagę na to, aby był on zarejestrowany jako produkt leczniczy.
Pamiętajmy, że możemy pomóc naszemu mikrobiomowi również w bardziej tradycyjny sposób np. unikając czynników, które są dla niego szkodliwe (np. stres, spożywanie wysokoprzetworzonych i niezbyt odżywczych produktów spożywczych, palenie papierosów czy picie alkoholu) lub włączając do swojej diety fermentowany produkty mleczne czy kiszonki.
Suplementacja w PCOS
PCOS (Zespół policystycznych jajników) to schorzenie, które najczęściej występuje u kobiet w wieku rozrodczym. Zespół policystycznych jajników charakteryzuje się występowaniem cykli bezowulacyjnych (przez co kobieta nie może zajść w ciążę) oraz nadprodukcją męskich hormonów płciowych – androgenów. Do objawów PCOS możemy zaliczyć:
- zaburzenia miesiączkowania,
- nagłe zatrzymanie miesiączkowania przed menopauzą,
- trądzik,
- nadmierne owłosienie na twarzy, plecach, klatce piersiowej, brzuchu, łysienie typu męskiego,
- przetłuszczanie się skóry i włosów,
- bóle i dyskomfort podczas owulacji,
- problemy z utrzymaniem prawidłowej masy ciała.
Substancje, które mogą okazać się pomocne w terapii PCOS:
- Inozytol - może wspomagać regulację cyklu, sprzyjać obniżeniu stężenia trójglicerydów oraz cholesterolu LDL. Może także oddziaływać na obniżenie stężenia lutropiny (LH) i prolaktyny.
- Chrom - pomaga w regulacji poziomu cukru we krwi i może być korzystny dla osób u których jednocześnie występuje insulinooporność. Wpływa również na zmniejszenie hirsutyzmu oraz łagodzenie zmian trądzikowych.
- Selen - suplementacja selenem może okazać się pomocna w regulacji gospodarki insulinowej, obniżeniu poziomu trójglicerydów oraz sprzyjać zmniejszeniu ilości wolnych rodników w organizmie, zapobiegając występowaniu stresu oksydacyjnego.
- Cynk - również pełni rolę przeciwutleniacza, jego niedobór może skutkować obniżoną tolerancją glukozy. Odpowiednia podaż cynku sprzyja obniżeniu stężenie poziomu glukozy na czczo, insuliny oraz redukcję wskaźnika HOMA-IR.
- Witamina D - niedobór witaminy D u kobiet ze zdiagnozowanym PCOS może być przyczyną zaburzeń gospodarki lipidowej oraz podwyższonego wskaźnika HOMA-IR.
- Kwasy tłuszczowe omega-3 - sprzyjają zmniejszeniu stanów zapalnych oraz regulacji poziomu hormonów.
- Kwas foliowy - może pomóc w poprawie regularności cyklu miesiączkowego oraz sprzyja redukcji stanów zapalnych.
- Berberyna - sprzyja poprawie tempa owulacji oraz regulacji cyklu miesiączkowego.
- Kurkuma - działa przeciwzapalnie, może zwiększyać wrażliwość na insulinę.
- Cynamon - jest bogaty w flawonoidy oraz polifenole, które mają działanie przeciwutleniające.
Suplementacja to jednak nie wszystko, ważne jest także dbanie o całokształt diety - unikanie przetworzonej żywności oraz ograniczenie podaży cukrów prostych, korzystanie z dobrej jakości źródeł tłuszczu (ryby, orzechy, nasiona, oliwa z oliwek), zwiększenie spożycia różnorodnych warzyw, będących źródłem błonnika pokarmowego itd. Pomocne okazuje się także włączenie regularnej aktywności fizycznej oraz redukcja stresu. Dobrze sprawdzą się również zalecenia diety przeciwzapalnej.
Suplementacja w ciąży
O suplementacji w ciąży wspominałam już przy okazji niektórych z powyższych substancji, natomiast myślę, że warto to złożyć w całość.
Co należy suplementować w ciąży? Polskie Towarzystwo Ginekologów i Położników skupia się na 5 składnikach, na które należy zwrócić szczególną uwagę będąc w ciąży:
- Kwas foliowy - zalecany dla wszystkich kobiet w wieku rozrodczym (400 mcg/ dobę). Dla kobiet w ciąży zaleca się zwiększenie podanej ilości nawet do 800 mcg/ dobę.
- Żelazo - suplementacja zalecana jedynie w przypadku niedoborów.
- Witamina D - dawka powinna być dostosowana do stężenia witaminy D we krwi.
- DHA - dodatkowa suplementacja jest wskazana zwłaszcza, kiedy dieta nie jest zasobna w ryby oraz inne źródła kwasów omega-3.
- Jod - w przypadku osób cierpiących na choroby tarczycy, suplementacja jodem powinna odbywać się wyłącznie pod kontrolą lekarza.
Pamiętajmy jednak, że suplementacja powinna być dobrana indywidualnie i nie każda kobieta w ciąży musi zażywać cały zestaw powyższych substancji.
Suplementacja na diecie wegańskiej
Osoby będące na diecie wegańskiej wykluczają ze swojej diety wszystkie produkty pochodzenia zwierzęcego - mięso i jego przetwory, ryby, owoce morza oraz nabiał. Eliminacja tych produktów może prowadzić do powstawania licznych niedoborów, dlatego w zależności od indywidualnych potrzeb zalecana jest suplementacja następujących składników:
- witamina B12,
- witamina D,
- kwasy tłuszczowe omega-3,
- wapń,
- żelazo,
- cynk,
- jod.
Preparaty multiwitaminowe
To preparaty, które w swoim składzie zawierają szereg różnego rodzaju witamin oraz składników mineralnych. Często możemy je spotkać w postaci musujących pastylek do rozpuszczenia w wodzie. Ale czy naprawdę uzupełniają niedobory i mają korzystny wpływ na nasze zdrowie?
Nie do końca. Z multiwitaminami jest kilka problemów:
- W swoim składzie zawierają związki, których niedobory dla ogólnej populacji nie są aż tak problematyczne np. duże ilości witaminy C, którą bardzo łatwo jest uzupełnić z pożywienia.
- Zawierają bardziej niedoborowe składniki w zbyt małych ilościach np. witamina D czy wapń.
- Często zdarza się tak, że jeden preparat zawiera związki, które współzawodniczą ze sobą o miejsce wchłaniania w przewodzie pokarmowym, przez co ani jeden ani drugi nie wchłonie się w takiej ilości jak powinien.
Wniosek - więcej wcale nie znaczy lepiej.
Znacznie lepszą alternatywą dla preparatów multiwitaminowych jest zadbanie o to, aby nasza dieta była bardziej odżywcza i bogata w niezbędne dla nas związki oraz ewentualnie wdrożenie suplementacji dobranej indywidualnie do naszych potrzeb.
Podsumowanie
Suplementacja różnego rodzaju składnikami w określonych przypadkach, może wywierać korzystny wpływ na nasze zdrowie. Natomiast nie jest nam niezbędna i żaden suplement nie zastąpi pełnowartościowej, odpowiednio zbilansowanej i bogatej w składniki odżywcze diety.
Nieodpowiednio dobrana do naszych potrzeb suplementacja, może czasami przynieść więcej szkód niż korzyści, ewentualnie pozostać dla naszego zdrowia obojętna (wtedy jedyną poniesioną przez nas szkodą są zmarnowane pieniądze). Dlatego zanim zakup;isz jakiekolwiek dodatkowe preparaty, udaj się do lekarza lub dietetyka i wykonaj niezbędne badania. Upewnij się, że suplementy lub leki, które przyjmujesz lub chcesz przyjmować warto wprowadzić do swojej diety i że są dla Ciebie odpowiednie.
Bibliografia
- https://ncez.pzh.gov.pl/wp-content/uploads/2021/03/broszura_suplementy.pdf
- https://www.gov.pl/web/psse-wabrzezno/suplementy-diety-czy-leki
- https://www.dziennikustaw.gov.pl/D2016000214201.pdf
- https://dziennikustaw.gov.pl/D2017000014901.pdf
- https://www.gov.pl/web/psse-pila/co-warto-wiedziec-o-suplementach-diety
- https://journals.viamedica.pl/endokrynologia_polska/article/view/EP.a2019.0006/48233
- Anna Dutkowska, Aleksandra Konieczna, Justyna Breska-Kruszewska, Magdalena Sendrakowska, Irina Kowalska, Dominik Rachoń. Recomendations on non-pharmacological interventions in women with PCOS to reduce body weight and improve metabolic disorders. Endokrynologia Polska. 2019; 70 (2).
- https://ncez.pzh.gov.pl/ciaza-i-macierzynstwo/niedobor-witaminy-d-u-ciezarnych-polek-czy-problem-konczy-sie-latem/
- ,
- , , Forum Medycyny Rodzinnej 2022;16(4):141-148.
- Paulina Gałczyńska. Dieta i jej suplementacja w zespole policystycznych jajników. Forum Zaburzeń Metabolicznych 2021;12(1):30-38.
- Karolina Banyś, Monika Knopczyk, Barbara Bobrowska-Korczak. Znaczenie kwasu foliowego dla zdrowia organizmu człowieka. Bromatologia, Tom 76, nr 2, 2020.
- Monika Herian, Małgorzata Grzesiak. ROLA WITAMINY D3 I JEJ RECEPTORA W ŻEŃSKIM UKŁADZIE ROZRODCZYM. Kosmos Problemy Nauk Biologicznych. 2017, Tom 66, nr 3 (316), 289-399.
- Dorota Bomba-Opoń, Lidia Hirnle, Jarosław Kalinka, Agnieszka Seremak-Mrozikiewicz. Suplementacja folianów w okresie przedkoncepcyjnym, w ciąży i połogu. Rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ginekologów i Położników. Ginekologia i Perinatologia Praktyczna 2017 tom 2, nr 5, strony 210–214.
- https://ncez.pzh.gov.pl/ciaza-i-macierzynstwo/plodnosc-i-ciaza/czy-suplementacja-w-okresie-ciazy-jest-konieczna-wnioski-z-najnowszych-rekomendacji-polskiego-towarzystwa-ginekologow-i-poloznikow-ptgip/
- https://zosiawinczewska.pl/fakty-i-mity-na-temat-probiotykow/
- Jan Gawęcki. Żywienie Człowieka. Podstawy Nauk o Żywieniu. 2012
